Mukowiscydoza
– co to jest?

Mukowiscydoza (z ang. cystic fibrosis, CF, zwłóknienie torbielowate) jest najczęściej występującą chorobą genetyczną u ludzi. Przyczyną tej ogólnoustrojowej choroby jest mutacja genu odpowiedzialnego min. za syntezę błonowego kanału chlorkowego CFTR (cystic fibrosis transmembrane conductance rebulator). Gen choroby umiejscowiony jest (i przenoszony dziedzicznie) w długim ramieniu chromosomu VII. Istnieje wiele odmian genu mukowiscydozy, w roku 1995 Instytut CFGAC zarejestrował ponad 1000 mutacji. ( w chwili obecnej rozróżnia się ponad 1500 mutaci – 2010). Najczęściej występuje mutacja delta F 508; jest ona prawdopodobnie czynnikiem decydującym o niewydolności zewnątrzwydzielniczej trzustki. Organizm chorego produkuje nadmiernie lepki śluz, który powoduje zaburzenia we wszystkich narządach posiadających gruczoły śluzowe (głównie w układzie oddechowym, pokarmowym i rozrodczym). Mukowiscydoza jest chorobą ogólnoustrojową, objawiającą się przede wszystkim przewlekłą chorobą oskrzelowo-płucną oraz niewydolnością enzymatyczną trzustki z następowymi zaburzeniami trawienia i wchłaniania. Gruczoły potowe wydzielają pot o podwyższonym stężeniu chloru i sodu (tzw. „słony pot”). Według najnowszych badań co 25 osoba jest nosicielem uszkodzonego genu powodującego mukowiscydozę.

Częstość występowania danej mutacji na świecie wśród rasy białej:

ΔF50866,0%
G542X2,4%
G551D1,6%
N1303K1,3%
W1282X1,2%

Objawy kliniczne

Objawy ze strony układu oddechowego (występują u ponad 90% chorych)

  • gęsty i lepki śluz, który zalega w oskrzelach i jest podłożem dla rozwoju bakterii
  • występuje uciążliwy kaszel, niekiedy duszność (pierwsze objawy mogą wystąpić już w wieku niemowlęcym)
  • nawracające zapalenia oskrzeli i płuc, trudno poddające się typowemu leczeniu, prowadzą do rozstrzeni oskrzeli i włóknienia płuc
  • przewlekłe zapalenie zatok bocznych nosa z polipami (głównie u starszych dzieci i dorosłych)
  • możliwe polipy nosa i krwioplucia
  • przewlekłe zakażenie Pseudomonas aeruginosa ( pałeczka ropy błękitnej) i (lub) Staphylococcus aureus ( gronkowiec złocisty)
  • możliwe obturacyjne zapalenia oskrzeli

Objawy ze strony przewodu pokarmowego (występują u około 75% chorych)

  • gęsty i lepki śluz blokuje przewody trzustkowe i przyjmowane pokarmy nie są odpowiednio trawione i wchłaniane, co prowadzi do zaburzeń odżywiania
  • występują obfite, nie uformowane, cuchnące, tłuszczowate stolce (najczęściej od wczesnego dzieciństwa)
  • powiększenie objętości brzucha, niekiedy wypadanie odbytnicy
  • niedrożność smółkowa jelit w okresie noworodkowym (często pierwszy objaw mukowiscydozy)
  • możliwa kamica żółciowa
  • nawracające zapalenia trzustki
  • skręt jelita w okresie płodowym
  • zaczopowanie przewodów ślinianek gęstą wydzieliną śluzową
  • może wystąpić (4-5% przypadków) wtórna marskość żółciowa wątroby z powodu niedrożności kanalików żółciowych

Niektóre inne objawy:

  • opóźnienie rozwoju fizycznego (niedobór masy i wysokości ciała)
  • upośledzenie rozwoju mięśni (np. brak pośladków)
  • nadmierna męczliwość (szybkie męczenie się przy wysiłku)

Rozpoznanie mukowiscydozy

Wymienione objawy kliniczne powinny być wskazaniem do badania, w którym oznaczone zostanie stężenie chlorku sodowego w pocie chorego (w wyspecjalizowanym laboratorium). Podwyższone stężenie chloru i sodu w pocie (60-140 mmol/l) przemawia za mukowiscydozą (norma wynosi 20-40 mmol/l dla niemowląt, 20-60mmol/l dla dzieci starszych). Badania poziomu chlorków muszą być 2-3 krotnie powtórzone. Wskazane jest również wykonanie badania genetycznego.

Kryteria rozpoznania mukowiscydozy

Podejrzenie

  1. co najmniej jeden objaw kliniczny choroby lub
  2. mukowiscydoza w rodzinie osoby
  3. dodatni wynik badania przesiewowego.
Potwierdzenie rozpoznania
  1. dodatni wynik testu potowego (Cl- >60 mmol/l w co najmniej dwóch badaniach, lub
  2. wykrycie mutacji w obu allelach CFTR, lub
  3. duża wartość przezbłonowej różnicy potencjałów.

Leczenie

Leczenie choroby oskrzelowo-płucnej w przebiegu mukowiscydozy wymaga:

  • usunięcia gęstej i lepkiej wydzieliny z dróg oddechowych
  • opanowania zaostrzeń przewlekłego zapalenia oskrzeli i płuc za pomocą antybiotykoterapii

Oczyszczanie oskrzeli z ropnej wydzieliny wymaga podawania leków ją upłynniających i fizjoterapii układu oddechowego. Efektywna fizjoterapia nie tylko poprawia drożność oskrzeli, lecz także przez stałe eliminowanie bakterii, substancji zapalnych i proteolitycznych ogranicza nasilenia przewlekłych stanów zapalnych, zwalniając rozwój nieodwracalnego uszkodzenia oskrzeli i płuc. Leczenie antybiotykami ma na celu opanowanie zakażenia bakteryjnego oskrzeli i płuc. Stosowanie kompleksowego leczenia w połączeniu z fizjoterapią ma spowolnić nieodwracalne zmiany oskrzelowo-płucne.

Leczenie objawów ze strony układu pokarmowego

Podstawową zasadą jest korygowanie niedoboru enzymów trzustkowych z zapewnieniem wysoko energetycznej diety, pokrywającej 120-150% dobowego zapotrzebowania kalorycznego dla zdrowych rówieśników. Ponadto należy zwiększyć dawkę podawanych witamin, zwłaszcza A, D, E, K. Niestety, obecnie nie ma skutecznej metody leczenia mukowiscydozy. Wymienione powyżej zabiegi i leki pozwalają jedynie na przedłużenie życia i nadzieję, że w najbliższym czasie odkryty zostanie skuteczny lek. Koszt leczenia jednego chorego dziecka wynosi od ok. 800 do 3000 zł miesięcznie, nie licząc czasu rodziców (często jedno z nich musi zrezygnować z pracy zawodowej) oraz kosztów ponoszonych przez służbę zdrowia ( jak możesz pomóc chorym ?). Osoby cierpiące na mukowiscydozę zagrożone są niedożywieniem. Dlatego poleca się stosowanie diet przeznaczonych do leczenia żywieniowego. Pacjenci dotknięci mukowiscydozą cierpią z powodu hiperkapnii. Leczenie żywieniowe w przypadku tej grupy chorych ma zapewnić odpowiednią podaż kalorii i białka, a jednocześnie zmniejszyć ilość produkowanego przez ich organizm dwutlenku węgla. Ten ostatni postulat można spełnić poprzez stosowanie diet wysokotłuszczowych

Zaostrzenia choroby oskrzelowo-płucnej

  • nasilenie kaszlu
  • zwiększenie ilości odkrztuszanej wydzieliny lub zmiana jej wyglądu na bardziej ropny
  • świszczący oddech
  • nieproduktywny kaszel i duszność
  • stwierdzenie nowych zmian osłuchowych
  • zmiany radiologiczne lub nasilenie tych stwierdzonych wcześniej
  • wyhodowanie z plwociny nowej flory patogennej, zwłaszcza Pseudomonas
  • pogorszenie wskaźników spirometrycznych
  • nasilenie hipoksemii lub hiperkapni
  • utrata łaknienia, zmniejszenie masy ciała
  • pogorszenie tolerancji wysiłku fizycznego
  • gorączka lub stany podgorączkowe, podwyższenie wskaźników stanu zapalnego

Żłobek, przedszkole, szkoła, studia, praca

Przeciwwskazane jest chodzenie do żłobka. Większość dzieci nie powinno uczęszczać również do przedszkola (przedszkole w zależności od danej sytuacji). Zależnie od stanu zdrowia wskazane może być nauczanie indywidualne w zakresie szkoły podstawowej/gimnazjalnej lub funkcjonowanie w szkole bez nauczania indywidualnego z odpowiednimi udogodnieniami oraz dostosowaniem warunków szkoły do sytuacji chorego. Wybór zawodu należy skonsultować z lekarzem specjalistą. Nie ma przeciwskazać przed nauczaniem chorego w szkole, gimnazjum, liceum, studiowaniem oraz aktywności zawodowej w zależności od stanu zdrowia oraz kwalifikacji chorego. 1/3 polskich chorych to osoby, które ukończyły 18 rok życia.

Aktualny stan badań nad przyczyną choroby

Od 1989 r. datuje się kolosalny wzrost osiągnięć w poznaniu istoty mukowiscydozy. Zakrojone na szeroką skalę w całym świecie badania naukowe stwarzają nadzieję na leczenie przyczynowe w najbliższych latach. Do podstawowych kierunków można zaliczyć:

  • diagnostykę molekularną (genetyczną)
  • transplantację (przeszczep płuc)
  • podawanie chorym UTP w monoterapii lub w skojarzeniu z amilorydem

Nowe kierunki leczenia

Coraz lepsze zrozumienie mechanizmów choroby pozwala na próby stosowania nowych sposobów leczenia. Do obiecujących należy zaliczyć:

  • inhalacje liposomów – pozwalające na upłynnienie śluzu i ułatwiające jego ewakuację;
  • inhalacje rekombimowanych antypro-teaz, hamujące uszkodzenia oskrzeli przez enzymy proteolityczne;
  • inhalacje (UTP) zwiększające uwodnienie płynu okołorzęskowego poprzez zwiększenie wydzielania Cl do światła oskrzeli;
  • stosowanie cytokin, ograniczające aktywność stanu zapalnego;
  • immunoglobuliny hiperimmunonizowane przeciwko najbardziej szkodliwej bakterii, Pseudomonas aeuroginosa;
  • szczepionki przeciwko P. aeruginosa: doustne, wykorzystujące reakcję tkanki limfatycznej jelit;(niepotwierdzono pozytywnych efektów tej szczepionki)
  • terapię genową, polegającą na wprowadzeniu prawidłowego genu CFTR do komórek nabłonka oddechowego; od trzech lat trwają próby kliniczne,
  • badania kliniczne i laboratoryjne nad nowymi obiecującymi lekami w USA i UK ( leki naprawiające gen), w tym badania nad innymi właściwymi lekami w UE i USA

Dziedziczenie mukowiscydozy

Mukowiscydoza jest chorobą dziedziczną, która występuje u osób posiadających nieprawidłowy gen w 7. chromosomie. Gen jest to fragment chromosomu odpowiedzialny za wystąpienie rozmaitych cech (np. koloru włosów i oczu, wzrostu itp.) oraz niektórych chorób. Składa się on z dwóch części (alleli), które są kopiami informacji genetycznej otrzymanej od matki i ojca. Choroba jest dziedziczona w sposób autosomalny, recesywny; autosomalny oznacza, że nie jest związana z chromosomami odpowiedzialnymi za płeć dziecka (X, Y) i może wobec tego wystąpić u dzieci obu płci. Dziedziczenie w sposób recesywny oznacza, że do wystąpienia choroby konieczne są dwie nieprawidłowe „części” genu (allele) pochodzące od obojga rodziców (osobę posiadającą gen złożony z dwóch takich samych „części” określa się jako homozygotę), jeżeli gen zawiera tylko jedną nieprawidłową „część”, to taki człowiek (określany jako heterozygota) nie jest chory, jest natomiast nosicielem nieprawidłowego genu odpowiedzialnego za wystąpienie mukowiscydozy. Nosiciele genu odpowiedzialnego za wystąpienie mukowiscydozy stanowią około 5% ludzi rasy białej.

Mężczyźni chorzy na mukowiscydozę są w 98% niepłodni, lecz nie powinno się uważać bezpłodności za pewnik. U kobiet mukowiscydoza może powodować zagęszczenie śluzu w drogach rodnych, co utrudnia zapłodnienie. Poza tym mogą występować nieregularne cykle miesięczne. U chorych obu płci, hormony płciowe nie są zmienione, rozwój płciowy może być trochę opóźniony, a potrzeby seksualne są normalne.

Część o dziedziczeniu opracowana została na podstawie Medical Information: An Introduction to Cystic Fibrosis For Patients and Families wydanej przez Cystic Fibrosis Foundation.